• Jeżeli Twoje dziecko swobodnie rozmawia w domu ale milczy lub nie rozmawia swobodnie w przedszkolu, szkole czy innych sytuacjach społecznych. • Twoje • Twoje dziecko przy tym może mieć problemy z jedzeniem i korzystaniem z toalety na terenie przedszkola, szkoły. Prowadzi w Krakowie terapię zaburzeń lękowych, dzieci i młodzieży z mutyzmem wybiórczym, zaburzeniami zachowania, dziećmi moczącymi się. Jako współpracownik CTM Centrum Terapii prowadzi szkolenia dla rodziców, nauczycieli i specjalistów. Kontakt: tel: 503091031. Najczęściej dziecko lub dorosły z mutyzmem wybiórczym swobodnie rozmawia w domu, ale milczy lub mówi niewiele w przedszkolu, szkole lub innych sytuacjach społecznych. Zaburzenie to pojawia się zwykle u dzieci między 2. a 5. rokiem życia i powinno się je diagnozować po miesiącu milczenia w danym miejscu. Twoje dziecko rozmawia z Tobą, ale milczy podczas zabawy na podwórku lub w trakcie zajęć w przedszkolu czy szkole? Wielu rodziców zastanawia się, czy niechęć dziecka do rozmowy i kontaktu z rówieśnikami to zwykła nieśmiałość wieku dziecięcego, czy poważne zaburzenie lękowe, zwane mutyzmem selektywnym (wybiórczym). Natomiast moja praktyka pokazuje, że jest bardzo dużo dzieci z mutyzmem wybiórczym. To takie dzieci, które w pewnych okolicznościach się komunikują, a w innych nie - jest to widoczne najczęściej, kiedy zaczynają przedszkole - wtedy okazuje się, że w domu są głośne i radosne, a w przedszkolu przestają się odzywać. Mutyzm wybiórczy należy do grupy zaburzeń w funkcjonowaniu emocjonalnym i społecznym – dotyczącym zachowania i emocji, podobnie jak jąkanie i mowa bezładna. Rozpoczynają się zwykle w dzieciństwie lub wieku młodzieńczym (Jastrzębowska 2005). Jest to złożony problem należący do grupy zaburzeń lękowych. Książkę przeznaczono głównie dla rodziców dzieci z mutyzmem wybiórczym, a także dla ich nauczycieli i specjalistów. W Polsce jest dostępnych niewiele pozycji, w których czytelnik znajdzie nowoczesne podejście do mutyzmu wybiórczego (MW). Angielska i amerykańska literatura nie jest dostępna dla wszystkich, dlatego też wielu Kącik dla rodziców. Mutyzm wybiórczy - a co to takiego? Najprościej rzecz ujmując, jest to niemówienie w określonych sytuacjach społecznych. Z mutyzmem wybiórczym mamy do czynienia wówczas, gdy dziecko opanowało umiejętność mówienia, potrafi się komunikować, a jednak nie robi tego w określonych sytuacjach. Mutyzm wybiórczy rozpoznać możemy po tym, że dziecko w jednym środowisku mówi, a w innym nie. Rozmawia w rodzinnym domu, nie mówi jednak poza domem, np. w przedszkolu, szkole, sklepie itp. W obcym środowisku boi się ono być słyszanym. Dziecko z mutyzmem wybiórczym najczęściej rozmawia tylko z rodzicami i osobami z rodziny. 2018, s. 554]. Dzieci z mutyzmem wybiórczym są bardziej narażone na inne trudno-ści w rozwoju mowy i języka. Jak wynika z danych Steinhausena z 1996 roku, 30,3% dzieci z mutyzmem ma zaburzenia rozwoju mowy, 38% zaburzenia rozwoju języko-wego: ekspresji mowy, artykulacji [Ołdakowska-Żyłka, Małachowska, 2015]. Bardziej cRs5. OPIS I ANALIZA PRZYPADKU ROZPOZNANIA I ROZWIĄZANIA PROBLEMU EDUKACYJNEGO I WYCHOWAWCZEGOW swojej pracy staram się rozwijać i wspierać optymalny rozwój moich wychowanków. Cieszę się, kiedy dzieci w harmonijny sposób rozwijają swój potencjał. Jednak to praca z dziećmi przejawiającymi różnego typu trudności przynosi mi ogromną satysfakcję. Nie ma bowiem dla nauczyciela większego sukcesu, niż przynosząca efekty, udzielona pomoc w przypadku wystąpienia problemu edukacyjnego bądź problemuK. jest dzieckiem , które zwróciło moja uwagę już od pierwszychdni w przedszkolu z kilku względów. Po pierwsze dziewczynka w ogóle się nie odzywała, unikała kontaktu wzrokowego, po drugie nie sygnalizowała swoich potrzeb, po trzecie mechanicznie wykonywała polecenia nie budziło to moich obaw. Uważałam, iż jest to spowodowane nieśmiałością i wejściem w nowe środowisko, jednak po pierwszych miesiącach pobytu dziecka w przedszkolu nic nie zmieniło się w zachowaniu dziewczynki. Nie odzywała się, najczęściej siedziała przy stoliku bądź na dywanie, nie bawiła się z dziećmi. Z rozmowy z rodzicami wynikało, że w domu jest zupełnie inną dziewczynką, pełna życia i i dynamika problemuW rozmowie z mamą zebrałam informacje o środowisku domowym i rozwoju psychofizycznym K. K wychowuje się w pełnej rodzinie. Jest drugim z trojga dzieci : ( R . Z informacji od mamy wynikało iż czas ciąży przebiegał bez najmniejszych zakłóceń, podobnie jak jej dalszy rozwój. Niepokój mamy budzi tylko fakt nadmiernej jej zdaniem nieśmiałości dziecka w stosunku do obcych osób. W domu rodzinnym K. rozmawia tylko z najbliższymi: mamą, tata, babcia , siostrą. Nie nawiązuje kontaktu słownego i wzrokowego z ciociami wujkami czy sąsiadkami, których widuje dość często. Po rozmowie z mamą oraz dwumiesięcznej obserwacji dziecka objęłam K. pomocą psychologiczno-pedagogiczną w przedszkolu w postaci zajęć z psychologiem oraz zasugerowałam dodatkowe badanie w poradni psychologiczno-pedagogicznej. Przedszkolny psycholog po przeprowadzeniu badań stwierdził u dziecka mutyzm wybiórczy/selektywny. Literatura fachowa określa mutyzm - jako zahamowanie wypowiadania się (zarówno spontanicznego jak i w odpowiedzi na pytania) przy braku uszkodzenia jakiejkolwiek ze struktur biorącej udział w tej czynności; objaw niektórych chorób psychicznych. [Encyklopedia PWN - 1994]. Mutyzm wybiórczy należy do grupy zaburzeń w funkcjonowaniu emocjonalnym i społecznym – dotyczącym zachowania i emocji, podobnie jak jąkanie i mowa bezładna. Rozpoczynają się zwykle w dzieciństwie lub wieku młodzieńczym (Jastrzębowska 2005).Jest to złożony problem należący do grupy zaburzeń lękowych. Charakteryzuje się tym, że dzieci nie mówią w wybranych sytuacjach społecznych, podczas gdy poza nimi komunikują się zgodnie z normą rozwojową. Dzieci te potrafią mówić, gdy otoczenie jest sprzyjające, bezpieczne i niestresujące. Mogą współwystępować nieznaczące dla komunikacji wady artykulacji. Nie obserwuje się poważnych wad anatomicznych aparatu mowy, stanowiących przyczynę niemożności mówienia. Znaczenie problemuProblem dziewczynki był istotny , ponieważ wpłynął negatywnie na jej adaptacje w grupie. Obserwowała jedynie inne dzieci. Przyswajanie wiedzy było w jej przypadku bardzo zminimalizowane. Dziewczynka była biernym uczestnikiem wszystkich zajęć. Jej izolacja była przyczyną dyskomfortu dla niej, pozostałych dzieci i dla zaplanowane działania powinny przyczynić się do poprawy funkcjonowania K. w przedszkolu, grupie rówieśniczej i pomóc jej w osiągnięciu sukcesu w pozytywna:- dobra współpraca z K. i jej rodzicami;- wzrost poczucia własnej wartości;- poprawa umiejętności komunikowania się;- poprawa funkcjonowania w grupie rówieśniczej;- optymalny rozwój negatywna:- brak współpracy z dzieckiem j jego rodzicami;- utrata poczucia własnej wartości;- unikanie sytuacji związanych z komunikowaniem się i wypowiadaniem;- zaburzenia w rozwoju emocjonalnym;- zaburzenia w rozwoju emocjonalnym;- izolacja w grupie rówieśniczej;- pogłębianie istniejących problemów;- nieosiągnięcie sukcesów w przyszłym życiu zawodowym i osobistymPropozycje rozwiązania problemuCele:Ułatwienie dziecku komunikowanie się z dorosłymi i rówieśnikami;Nauczenie radzenia sobie z trudnymi emocjonalnie sytuacjami;Zadania: - częsty i efektywny kontakt z rodzicami dziewczynki;- efektywna współpraca z rodzicami;- systematyczna praca rodziców w domu;- zachęcenie rodziców do korzystania z pomocy specjalistów z poradni psychologiczno-pedagogicznej;- udział dziecka w zajęciach z psychologiem przedszkolnym;- ustawiczna praca nad umiejętnościami komunikowania się z wykorzystaniem pacynek, kukiełek, za którymi dziecko może się „schować”;- opracowanie indywidualnego planu pracy;- stosowanie wzmocnień pozytywnych i gratyfikacji, szczególnie słownej ukierunkowanej na nagradzanie nawet najdrobniejszych osiągnięć;- budowanie wiary we własne możliwości dziecka;- zajęci i zabawy integrujące oddziaływańZaplanowane działania wdrażałam w następujący sposób. Pierwszym etapem była rozmowa z mamą dotycząca zapoznania z zauważonymi przeze mnie trudnościami dziecka. Zaproponowałam współpracę w celu stworzenia wspólnego frontu działań wobec K. Bez wsparcia nauczycieli, rodziców i specjalistów dziewczynka nie będzie w stanie przezwyciężyć swoich problemów. Zaproponowałam objecie K. pomocą psychologiczno-pedagogiczną w formie zajęć z psychologiem, na które mama wyraziła zgodę. Za zgodą mamy systematycznie prowadziłam indywidualne zajęcia z dzieckiem w oparciu o Indywidualny Plan Pracy na terenie placówki mające na celu zniwelowanie występujących trudności i wyrównać szanse edukacyjnych dziecka. Przekazywałam także rodzicom wskazówki do pracy z dzieckiem w indywidualne objęły następujące działania: - ćwiczenia oddechowe mające na celu pogłębienie oddechu, wydłużenie fazy wydechowej, naukę oddychania nosem np.: dmuchanie baniek mydlanych, dmuchanie w balonik itp.;- ćwiczenia słuchowe - zabawy rymami;- zabawy sylabami (wyklaskiwanie słów sylabami ,czytanie sylab, wyrazów ruchem warg-bezgłośnie i szeptem) ;-zabawy przy muzyce;-powtarzanie po nauczycielu wyrazów - poruszając ustami bezgłośnie, szeptem;- zabawy z wykorzystaniem pacynek, kukiełek, maskotek- gry edukacyjne rozwijające umiejętność logicznego myślenia,- zabawy pantomimiczne- swobodną ekspresję oddziaływańW efekcie wdrożonych przez mnie działań oraz współpracy rodziców w znacznym stopniu potwierdziła się prognoza pozytywna. W pierwszym roku intensywnej wspólnej na linii dziecko-nauczyciel-psycholog – rodzice pracy udało się wypracować z K. system sygnalizowania potrzeb fizjologicznych oraz utrzymywania krótkiego kontaktu wzrokowego. Opracowałam prosty system zadawania pytań wymagający tylko przytakiwania bądź zaprzeczania ruchem głowy. Na forum grupy unikałam kierowania pytań bezpośrednio do dziecka, aby dodatkowo jej nie stresowań i nie powodować niekomfortowej psychicznie sytuacji. Pracując z K. indywidualnie w osobnej sali byłam w stanie uzyskać jednowyrazową wypowiedz. W drugim roku szkolnym po konsultacji z psychologiem i rozmowie z rodzicami dziecka włączyłam do zajęć w grupie, podobnie jak psycholog ulubioną bajeczkę K. jaką jest Masza. Starałam się tak organizować zajęcia na forum grupy tak aby K. mogła zobaczyć, że inne dzieci lubią to samo co ona. Powolutku następowała poprawa sytuacji dziecka w grupie. K. zaczęła najpierw wyrazami a potem krótkimi zdaniami porozumiewać się z rówieśnikami w grupie podczas swobodnej aktywności. Nadal unikała jednak wypowiedzi kierowanych do nauczyciela. Z wykorzystaniem ulubionej pacynki dziewczynki przypominającej bohaterkę ukochanej bajki K. zaczęła pokonywać lęk przed wypowiadaniem się i udzielała krótkich odpowiedzi na zadawane pytania czy też wyrazami opisywała obrazek. Obecnie K. dzieckiem 5-letnim, które nie ma istotnych kłopotówz wypowiadaniem się na tle grupy. Chętnie bierze udział z różnych proponowanych formach aktywności, wypowiada się na forum grupy, wprawdzie robi to bardzo cichutko, ale jej wypowiedzi są logiczne i poprawne pod względem gramatycznym. W bieżącym roku samodzielnie zgłosiła się do recytacji wiersza z okazji wystawianej Jasełki czy też Dnia Babci i Dziadka, co spotkało się z ogromnym wzruszeniem bliskich dziecka, ale także mnie jako nauczycielki, która całym sercem wspiera K. w jej trudnej drodze przełamywania Encyklopedia PWN – 1994r• Jastrzębowska G., Zaburzenia rozwoju mowy i języka – terminologia i kategoryzacje stosowane w krajach zachodnich, w; red. T. Gałkowski, E. Szeląg, G. Jastrzębowska ,Podstawy neurologopedii. Podręcznik akademicki, Opole 2005, s. 343;• Ołdakowska-Żyłka Barbara, Grąbczewska-Różycka Katarzyna: „ Mutyzm wybiórczy – dzieci uwięzione w ciszy”, Oficyna MM, 2016;• Stasiak Milena : „Mutyzm wybiórczy – zaburzenie mowy o podłożu lękowym” Styczek I.: ,Logopedia, PWN, Warszawa 1983, s. 422 Dzieci z mutyzmem wybiórczym najczęściej swobodnie rozmawiają w domu, ale milczą w przedszkolu, szkole czy na podwórku. Zaburzenie to ujawnia się zwykle między drugim a piątym rokiem życia. Jakie są symptomy mutyzmu? Kiedy należy udać się do logopedy w celu diagnozy? Zobacz film: "Jak zaaranżować pokój dla niemowlaka?" spis treści 1. Symptomy mutyzmu 2. Na czym polega diagnoza? 3. Przyczyny mutyzmu 4. Jak pomóc dziecku z mutyzmem? rozwiń 1. Symptomy mutyzmu Czas trwania „milczenia” dziecka jest dłuższy niż 4 tygodnie. Brak mowy nie oznacza braku znajomości języka mówionego. Brak mowy jest w określonych sytuacjach/miejscach, np: szkole, przedszkolu. Brak komunikacji jest przeszkodą w osiąganiu sukcesów zawodowych. Dziecko nie odzywa się do nauczycieli w szkole i przedszkolu, a w domu za to mówi i to bardzo dużo. 2. Na czym polega diagnoza? Podczas diagnozy specjalista wyklucza całościowe zaburzenia rozwojowe, takie jak np: schizofrenia, jąkanie, autyzm, uszkodzenia ośrodkowe. Dzieci z mutyzmem zazwyczaj funkcjonują prawidłowo w normie intelektualnej. W trakcie rozwoju mogą pojawiać się problemy z jedzeniem i korzystaniem z toalety na terenie innym niż dom. Dzieci cierpiące na tę chorobę w szkole najczęściej nie przejawiają trudności dydaktycznych, ale tylko wtedy, gdy mowa nie jest od nich wymagana. Rolą nauczyciela w procesie nauczania jest to, aby znalazł odpowiedni sposób, podejście do dziecka i pomógł mu przekazać wiedzę, którą dziecko już zdobyło. Brak mowy spowodowany jest lękiem społecznym, a nie chęcią do przeciwstawiania się, krnąbrnością, zuchwalstwem czy też manipulacją. 3. Przyczyny mutyzmu Prawdziwa przyczyna braku mówienia jest natury psychologicznej. Wynika ona z lęku i umiejętności odczuwania trudnych uczuć. Dzieci z mutyzmem nie są samotnikami, mają potrzeby społeczne, chcą być akceptowane i lubiane przez rówieśników. Pragną nawiązywać prawidłowe relację z otoczeniem, ale rozpoczynanie rozmowy jest dla niego niewymiernie trudne. Osobom z mutyzmem towarzyszy uczucie „ściśniętego gardła”, które nie pozwala wydobyć z siebie dźwięku. Bardzo często dzieci te wydają się być pozbawione emocji, na ich twarzach nie widnieje uśmiech, nie nawiązują kontaktu wzrokowego, widać to w szczególności przy pierwszym kontakcie. Z mutyzmu się nie wyrasta - trzeba nad nim pracować. 4. Jak pomóc dziecku z mutyzmem? W terapii dzieci z mutyzmem najważniejsze jest, aby w jego otoczeniu, nikt nie zmuszał dziecka do tego, by zaczęło mówić. Należy dostosować odpowiednią terapię do potrzeb dziecka. Ile dzieci, tyle terapii, tzn. każde dziecko musi mieć plan uszyty na jego miarę. Jednak każdy z planów powinien być oparty na metodzie małych kroków oraz na indywidualnym podejściu. Podstawowymi działaniami jest przeciwstawianie się lękowi, rozwijanie samodzielności, budowanie poczucia własnej wartości i pewności siebie. Należy podjąć się terapii jak najszybciej się da, ponieważ mutyzm wybiórczy jest bardzo podatny na oddziaływania zewnętrzne w pierwszym stadium. Artykuł powstał we współpracy z Klubem Rodzica. polecamy Mutyzm jest zaburzeniem, które nie jest widoczne na pierwszy rzut oka. O dzieciach, które nie mówią, przeważnie myślimy, że są nieśmiałe lub ciche z natury. Zakładamy, że mają niskie potrzeby społeczne lub nie lubią głośnych, grupowych zabaw. Jednak w przypadku mutyzmu jest inaczej. Dzieci dotknięte tym zaburzeniem nie są samotnikami. Chcą być lubiane i mieć przyjaciół. Pragną mówić, ale lęk uniemożliwia im rozmowę. Czym jest mutyzm wybiórczy?Mutyzm wybiórczy jest zaburzeniem wieku dziecięcego, należącym do kategorii zaburzeń lękowych. Najczęściej diagnozuje się go między 3 a 5. rokiem życia. Aby postawić diagnozę, objawy mutyzmu muszą występować przynajmniej przez miesiąc. Mutyzm objawia się stałą niemożnością mówienia w określonych sytuacjach społecznych (dziecku towarzyszy uczucie zaciśniętego gardła, uniemożliwiające wydobycie głosu). Brak mowy spowodowany jest odczuwanym lękiem. Nie wynika on z zaburzeń komunikacyjnych lub nieznajomości języka mówionego. Nie można go też wyjaśnić poprzez niepełnosprawność intelektualną lub całościowe zaburzenia rozwoju (autyzm). Etiologia mutyzmu wybiórczegoPrzyczyny mutyzmu wybiórczego mogą mieć podłoże psychologiczne. Wynikają one z lęku przed mówieniem, który może być uwarunkowany genetycznie. Milczenie dziecka nie jest formą manipulacji. Nie wynika z nieposłuszeństwa, uporu lub nieśmiałości. Dziecko z mutyzmem chciałoby uczestniczyć w życiu społecznym, ale ze względu na odczuwany lęk, nie jest w stanie mówić. Nie ma dwójki takich samych dzieci z mutyzmem wybiórczym. Niektóre nie odzywają się prawie w ogóle, inne rozmawiają z wybranymi osobami lub w określonych sytuacjach. Pozostałe mówią, ale bardzo cicho. Zdarza się, że bywają roześmiane, głośne i gadatliwe lub chętnie angażują się w różne gry i zabawy. Mimo tego, że dzieci z mutyzmem różnią się między sobą, to u większości z nich nasilenie objawów następuje w przedszkolu lub w szkole. Terapia mutyzmu wybiórczegoMutyzm wybiórczy nie mija samoistnie, a nieleczony utrwala się i może stać się przyczyną izolacji społecznej, uzależnień, a nawet samobójstw. Wczesne rozpoznanie zaburzenia i wdrożenie odpowiedniej terapii jest niezwykle istotne, ponieważ w początkowym stadium jest ono bardziej podatne na leczenie. Główne założenie terapii mówi o tym, że dziecka nie wolno zmuszać do mówienia. Zadaniem terapeuty jest:wsparcie dziecka w radzeniu sobie z emocjami, pomoc w obniżeniu lęku, rozwój umiejętności społecznych i komunikacyjnych dziecka, podwyższanie samooceny i poczucia własnej wartości małego pacjenta. W ramach leczenia korzysta się z terapii psychologicznej i logopedycznej. W niektórych przypadkach konieczne bywa włączenie farmakoterapii (leków obniżających lęk). Terapia jest najskuteczniejsza i przynosi najlepsze efekty, gdy stanowi połączenie oddziaływań rodzicielskich, nauczycielskich i terapeutycznych (psychologa, psychoterapeuty, logopedy). Wsparcie rodziców w mutyzmie wybiórczymRodzice są najważniejszymi osobami w życiu dziecka. Znają je i rozumieją niemalże bez słów, a ich wsparcie jest nieocenione. Co zatem zrobić, aby pomóc dziecku z mutyzmem wybiórczym?Nie bądź zbyt wymagający. Nie zmuszaj dziecka do mówienia, ponieważ nacisk wzmacnia odczuwanie lęku. Okazuj zrozumienie dla jego trudności. Akceptuj inne, niewerbalne formy komunikacji (mimika, gesty, pisanie, rysowanie). W pozytywny sposób motywuj dziecko do mówienia. Nie okazuj złości i nie stosuj kar za milczenie. Im większa presja, tym mniejsze szanse na pokonanie lęku i swobodną rozmowę. Traktuj dziecko normalnie. Nie ochraniaj przed wyzwaniami. Wspieraj jego samodzielność w sytuacjach społecznych i nie wyręczaj go. Nie zwalniaj z zadań i aktywności wymagających mówienia oraz nie odbieraj możliwości wypowiadania się. Nie pozwól, aby Twoje dziecko stało się „niewidzialne” dla otoczenia. Gdy dziecko zacznie mówić, zachowuj się spokojnie i naturalnie. Nie zwracaj na nie nadmiernej uwagi. Nie okazuj zdziwienia lub ekscytacji – Twój entuzjazm może stać się przyczyną skrępowania i wstydu. Przygotuj dziecko na nadchodzący rok szkolny. Opowiedz o tym, jak wygląda typowy dzień w szkole i czego może się w niej spodziewać. Taka rozmowa pomoże oswoić się dziecku, dzięki czemu będzie mniej bało się nowych z nauczycielami. W porozumieniu z terapeutą wytłumacz im, na czym polega zaburzenie Twojego dziecka i z czym ma trudności. Podpowiedz, co pedagodzy mogą zrobić, aby ułatwić mu adaptację w szkole. Bądź dla nich wsparciem i źródłem wiedzy. Staraj się angażować dziecko w relacje z nauczycielami i rówieśnikami. Zaaranżuj kameralne spotkanie, umożliwiające wzajemne poznanie się bez nacisków na rozmowę (np. na placu zabaw). Miej na uwadze to, że dziecko z mutyzmem łatwiej nawiązuje kontakt z jedną nieznajomą osobą niż z większą grupą. Nie rezygnuj z zapisania dziecka na zajęcia rozwijające zainteresowania. Stwarzają one dodatkową możliwość uczestnictwa w sytuacjach społecznych i nawiązywania kontaktów z rówieśnikami. Proponuj dziecku zabawy wymagające manipulacji oddechem i obniżające napięcie mięśni szczękowo-twarzowych (dmuchanie baniek mydlanych, nadmuchiwanie balonów, zdmuchiwanie świeczek). Baw się z nim w głuchy telefon (zabawa oparta na szepcie) lub naśladujcie razem odgłosy z otoczenia (zwierzęta, pojazdy itp.). Zapewniaj dziecko o swojej miłości i akceptacji. Chwal za każdy, nawet najmniejszy odniesiony sukces. Dbaj o poczucie bezpieczeństwa. Staraj się być cierpliwy, opanowany, empatyczny i wytrwały. Pamiętaj! Jeśli zachowanie dziecka budzi Twój niepokój, zgłoś się do specjalisty. Trudności przeważnie same nie ustąpią. Nie czekaj, aż dziecko z nich przypadku większości zaburzeń dziecięcych czas rozpoczęcia leczenia odgrywa kluczową rolę. Najszybsze i najlepsze efekty terapii uzyskuje się, gdy rozpocznie się ją we wczesnym stadium M., Mutyzm, w: red. nauk. Jerzak M., Zaburzenia psychiczne i rozwojowe u dzieci a szkolna rzeczywistość, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2016,